De waarde van geschiedenis
Wat is het nut van geschiedenis? Wat moeten we met het verleden in een maatschappij waarin de focus ligt op economische vooruitgang en technologische ontwikkelingen? Uitspraken als ‘focus op de toekomst’ of ‘stilstand is achteruitgang’ gelden meer dan ooit tevoren. Waar vindt het verleden dan nog zijn plaats? Deze vraagstukken zijn aan de orde van de dag. Het gaat zelfs zover dat de Nederlandse politiek al jaren een debat voert of het geschiedenisvak op scholen moet worden afgeschaft. Want wat is nou daadwerkelijk de waarde van geschiedenis?
Lees hieronder: over mij
Enkele jaren geleden pleitte commissie-Schnabel ervoor het vak geschiedenis in 2032 af te schaffen. Het heeft geen nut om historische feiten en ontwikkelingen te leren, aldus voormalig Eerste Kamerlid van D66 Paul Schnabel in zijn adviesrapport. Waarom moeten leerlingen weten wanneer het Verdrag van Verdun werd gesloten, wie Geert Grote was en waarom 1672 een rampjaar was in Nederland? Het verleden heeft ons één ding geleerd en dat is dat je de toekomst niet kunt voorspellen, dus waarom moeten we het dan leren?
De Engelse historicus en filosoof Robin George Collingwood (1889 – 1943) omschreef de waarde van geschiedenis via het begrip van zelfkennis. Hij zei: “Jezelf kennen betekent in de eerste plaats weten wat het is om mens te zijn; in de tweede plaats, weten wat het is om de mens te zijn die jij bent; en in de derde plaats, weten wat het is om de mens te zijn die jij bent en niemand anders is. Jezelf kennen betekent weten wat je kunt doen; en aangezien niemand weet wat hij of zij kan doen totdat hij of zij het probeert, is de enige kennis die we hebben over wat de mens kan doen, datgene wat de mens heeft gedaan. De waarde van geschiedenis is dus dat het ons leert wat de mens heeft gedaan en dus wat de mens is.”[1]
Hoewel Collingwood dit schreef in 1936, heeft de tekst weinig van zijn daadkracht verloren. Volgens deze theorie kunnen we onszelf alleen leren kennen door ons eigen verleden te kennen. Dat levert echter de volgende vraag op: is ons verleden te kennen?
Talloze historici en filosofen hebben getracht methoden te ontwikkelen om de geschiedenis zo objectief mogelijk op te tekenen. Inmiddels is duidelijk dat objectieve geschiedschrijving niet bestaat. Er is namelijk niet één geschiedenis. Vraag twee aanwezigen bij een feestje van een week geleden naar hun ervaring ervan en je krijgt twee uiteenlopende antwoorden. De Griekse filosoof Aristoteles ontdekte al dat als twee mensen eenzelfde gebeurtenis omschrijven, dit twee verschillende verslagen oplevert. Dat komt omdat interpretaties en herinneringen bij ieder mens verschillen. De menselijke natuur is niet constant, maar constant onderhevig aan verandering en ontwikkeling. Zo kunnen gebeurtenissen geheel verschillend geïnterpreteerd en doorverteld worden. De Groningse historicus Johan Huizinga stelde dit ook vast. Volgens Huizinga werkt het niet om alleen te kijken naar de feiten en naar empirische materie uit de geschiedenis, want geschiedenis is geïnteresseerd in uitdagende interpretaties. Zet twee historici naast elkaar en ze leveren over eenzelfde onderwerp een totaal verschillend boek. Geschiedschrijving is de interpretatie van het verleden. Deze verschillende interpretaties leveren kennis op en daarmee materiaal voor debat. Zo’n debat levert nieuwe inzichten op, die ons een beetje vertellen over wie wij zijn en ons daarmee helpen keuzes te maken.
In de hedendaagse geglobaliseerde wereld lijken we allemaal egocentrischer dan ooit. Persoonlijke beledigingen worden onbeschaamd op social media gezet, emoties voeren de boventoon in maatschappelijke discussies. Enige empathie lijkt soms totaal verdwenen, dat leidt tot groeiende scheidslijnen tussen groeperingen in de bevolking. Het is in hoge mate zichtbaar in het versplinterde partijenlandschap in politiek Den Haag. Er heerst polarisatie binnen de samenleving over ogenschijnlijk elk denkbaar onderwerp. Neem de problematiek rondom de erfenis van ons slavernijverleden: moeten we sporen uit het verleden uitwissen omdat mensen er niet meer aan herinnerd willen worden? Een ander voorbeeld: de identiteitskloof tussen culturen die, bijvoorbeeld, wordt versterkt door immigranten en minderheden in een land of samenleving. Of: de talloze onopgeloste vraagstukken omtrent de oorlogen in het Midden-Oosten. Nooit eerder kende de wereld zoveel nationale en vooral globale vraagstukken die als splijtzwammen fungeren binnen samenlevingen wereldwijd. Nooit eerder waren stemmen en meningen wereldwijd zo divers en tegelijk zo aanwezig.
Voor veel hedendaagse discussies wordt het verleden aangehaald, zowel bewust als onbewust. Dat is natuurlijk. Eigen ervaringen en kennis van het verleden worden gebruikt om gevoelens en emoties in discussies kracht bij te zetten. Zo worden stukjes geschiedenis uit het verleden geplukt. Stukjes geschiedenis die op dat moment bruikbaar zijn. Stukjes geschiedenis die voor eenieder anders zijn. We moeten er als mens en als samenleving echter voor waken niet aan de oppervlakte te blijven, maar ook het groter geheel te (blijven) zien. Juíst nu. Juist nu er dagelijks keuzes gemaakt worden die wereldwijd invloed hebben. De voorbeelden van de kwesties hierboven, over het slavernijverleden, immigratiestromen en oorlogen, zijn uiterst complex. Dat vraagt om nuance en voorzichtigheid bij het maken van weloverwogen keuzes. Hier helpt de geschiedenis ons. Hoewel het verleden ons niet de toekomst laat voorspellen, leert het ons veel over de manier waarop we naar de wereld moeten kijken. ‘History makes us wise forever’, zoals de Zwitserse cultuurhistoricus Jacob Burckhardt stelde. Droge jaartallen, feiten en kennis over gebeurtenissen leren ons een beeld te krijgen van een groter geheel waar wij deel van uitmaken. Het leert ons onszelf te plaatsen in de tijd. Historische ontwikkelingen leren ons waarom hedendaagse vraagstukken bestaan. Door kleine stukjes uit het verleden te plukken om kwesties mee op te lossen, valt dit groter geheel weg. Dan wordt de geschiedenis, bewust dan wel onbewust, misbruikt. Juíst door meerdere inzichten in het verleden te krijgen ga je inzien waarom de wereld is zoals hij is en waarom mensen de dingen doen die ze doen. Dat is de waarde van geschiedenis en daarom is het geschiedenisvak op school zo belangrijk. Het leert ons hoe we naar onszelf als individu en als samenleving moeten kijken, als onderdeel van iets groters. Het leert ons wie we zijn als mens. Hierbij moet ruimte zijn voor het debat, want iedereen heeft andere interpretaties van het verleden. Alleen zo kunnen we de keuzes die we maken echt rechtvaardigen.
Essayist Bas Heijne schreef in zijn column in het NRC op treffende wijze: “Zeker, aan droge feiten heb je niks. En je moet iets aan geschiedenis hebben, vond Goethe al. Maar empathie ontwikkel je alleen wanneer het je lukt om jezelf als deel van iets groters te zien, van een mensheid die ten prooi is aan allerlei impulsen en emoties, die nu eens iets geweldigs voortbrengt en dan weer Auschwitz en de slavernij. Wanneer het je lukt, simpel gezegd, om jezelf als mens in de geschiedenis te zien in plaats van als enkel individu in het heden.”[2]
’’
Mijn naam is Herman van der Werf. Als historicus is het bestuderen en schrijven over gebeurtenissen uit het verleden mijn passie. Mijn interessegebied is breed: van de Griekse oudheid tot nu. Alles uit het verleden is waargebeurd en daarom uitdagend om (kritisch) te bestuderen in het nu. Ik vind het belangrijk – nee… essentieel – dat geschiedenis wordt doorverteld. Elk tijdperk, elke ontwikkeling, elke gebeurtenis: elke interpretatie van het verleden biedt een klein beetje kennis over waar wij voor staan als individu en als samenleving. Door kennis van ons verleden krijgen we nieuwe inzichten, leren we empathisch te denken en kunnen we beter keuzes maken in het heden.
Op deze website presenteer ik een aantal van mijn teksten, geschreven tijdens en naast mijn studie Geschiedenis. De teksten zijn aangepast en ingekort, zodat ze aansluiten bij dit online format, gericht op een breed publiek. Doorlopend zal ik de website aanvullen met nieuwe geschiedenisverhalen over uiteenlopende onderwerpen. Zodoende wordt het een diverse database van vele interpretaties van het verleden.
Vragen of opmerkingen? Neem hier contact met mij op.
‘History makes us wise forever’ – Jacob Burckhardt
[1] Collingwood, R. G., The Idea of History: with Lectures 1926-1928 (Oxford University Press, 1994), 10.
[2] “Schaf geschiedenis niet af”, NRC, geraadpleegd 11 juli 2019, https://www.nrc.nl/nieuws/2016/05/21/schaf-geschiedenis-niet-af-1619496-a377750.
