Reliëf van Herodotus uit 1806, door de Franse beeldbouwer Jean-Guillaume Moitte. Op de Cour Carrée in paleis het Louvre, Parijs. Bron: Marie-Lan Nguyen (CC BY 3.0).
Herodotus: vader van de geschiedschrijving
Herodotus, geboren in ca. 485 v.Chr. in Halikarnassos, het huidige Turkije, was de grondlegger van de historiografie, ofwel geschiedschrijving. Beschrijvingen van de gebeurtenissen bestonden tot zijn tijd slechts uit losse verhalen, maar Herodotus streefde naar een waarheidsgetrouwe beschrijving van het verleden. In zijn werk poogde hij de Perzische Oorlogen op een zo objectief mogelijke wijze te beschrijven en zelfs te verklaren, waarbij zijn doel was dat bijbehorende daden niet vergeten zouden worden.
Over Herodotus’ achtergrond is weinig betrouwbare informatie bekend. Hij werd geboren in de Griekse kolonie Halikarnassos in ca. 485 v.Chr. Uit zijn werk is op te maken dat hij daarna op het eiland Samos heeft gewoond.[1] Daarna maakte hij vele ‘wereldreizen’. Hij bezocht onder andere Italië, Noord-Afrika, Klein-Azië, Sicilië en het Midden-Oosten. Tijdens zijn reizen deed hij veel van zijn kennis op. Rond 445 v.Chr. vestigde Herodotus zich in het bloeiende Athene van Pericles.
Herodotus kan met zijn werk Historiën, bestaande uit negen boeken, worden gezien als de vader van de westerse literaire geschiedschrijving. Zijn werk handelde over de toeloop naar en het verloop van de Perzische Oorlogen. Ook vóór Herodotus’ tijd werden verhalen over het verleden opgeschreven. Zo schreef Homerus (ca. 900 v.Chr. – ca. 850 v.Chr.) een proza van grote omvang en beschreven logografen gebeurtenissen in losstaande verhalen (logoi). Herodotus deed echter wat nieuws. De Historiën waren een verslag van een onderzoek naar menselijke daden. Herodotus was zelf geen ooggetuige van de Perzische Oorlogen, welke zo’n vijftig jaar voor zijn tijd plaatsvonden. Hij trachtte daarom actief onderzoek te doen naar het verleden. Hij focuste zich hierbij op menselijk handelen en, in tegenstelling tot het eerdere grote prozawerk van Homerus, niet zozeer op dat van mythische Griekse helden of Goden.
Middels bronnenonderzoek zocht Herodotus naar bewijsmateriaal voor zijn verslag. Hij maakte gebruik van eerder geschreven teksten, waaronder beschrijvingen van logografen, en artefacten; hij ondervroeg personen en zocht via andere wegen naar materiaal dat zijn onderzoek kon onderbouwen. Zijn doel hiermee was het beschrijven van de waarheid voor later en het begrijpen van een enorme, onbedoelde gebeurtenis (de Perzische Oorlogen) door menselijke intenties.
Van belang is dat geschiedenis in de tijd van Herodotus niet moet worden verward met geschiedenis in onze tijd. De wereld die Herodotus bestudeerde was uniek voor zijn tijd. Spreken we tegenwoordig over een wereldgeschiedenis, dan bestuderen we de hele wereld. In zijn tijd bestudeerde Herodotus de voor de Grieken bekende wereld. Dit was de oikoumenè, ofwel ‘de bewoonde wereld’ – volgens de Grieken – zoals te zien is op onderstaande afbeelding. Deze term leidt meteen tot een onderscheid. De oikoumenè was de bewoonde wereld, vol met Griekse nederzettingen; daarbuiten lag de onbewoonde wereld. Hier leefden barbaarse volken, zoals de Hyperborea en het volk van de menseneters, de Androphagi. Het concept oikoumenè en het onderscheidt dat dit met zich meebrengt, vertelt ons over hoe de Grieken naar hun wereld keken.
Herodotus begon zijn Historiën met een veelzeggend fragment, waarin meteen het revolutionaire karakter ervan duidelijk werd:
‘This is the showing forth of the inquiry of Herodotus of Halicarnassos, to the end that neither the deeds of men may be forgotten by lapse of time, nor the works great and marvellous, which have been produced some by Hellenes and some by Barbarians, may lose their renown; and especially that the causes may be remembered for which these waged war with one another.’ [2]
In dit citaat stelt Herodotus meteen dat hij degene is die actief onderzoek heeft gedaan (nieuw voor zijn tijd) met de reden dat menselijke daden niet zouden worden vergeten. Hij benoemd hierbij expliciet de daden van de Grieken (Hellenes) én die van de Barbaren. Ook zij hadden volgens Herodotus grootse daden verricht. Het benoemen hiervan was ongekend. Immers, de Barbaren leefden in de onbewoonde wereld, ver weg van de Griekse civilisatie. Het kenmerkt de objectiviteit die Herodotus met zijn geschiedkundig onderzoek nastreefde.
Misschien wel het meest opvallende aspect uit de Historiën is op te merken uit de laatste regel van bovenstaand citaat: Herodotus ging opzoek naar de oorzaken die hadden geleid tot het uitbreken van de oorlog. Tot Herodotus’ tijd werden grootse, schokkende gebeurtenissen herleid tot de speling van het lot. Gebeurtenissen als oorlogen, aardbevingen of epidemieën waren onverklaarbare momenten in de geschiedenis. De Grieken noemden dit peripateia: een catastrofale verandering in de tijd. Herodotus’ onderzoek was dus revolutionair: hij ging opzoek naar (menselijke) oorzaken die leidden tot zo’n catastrofale gebeurtenis; in zijn geval de Perzische Oorlogen.
De negen boeken van De Historiën beschreven de voorgeschiedenis van de Perzische Oorlogen, de opkomst van het Perzische Rijk (boek II-IV) de Ionische Opstand en de Perzische invasies. Hoewel Herodotus’ objectiviteit een nieuw streven was in historisch onderzoek, blijft het van belang het de onderscheiden van het begrip ‘objectiviteit’ zoals wij dat kennen. Hij beschreef zijn werk immers vanuit de Griekse wereld, de oikoumenè, het centrum van de wereld. Hoewel hij poogt het Perzische Rijk waarheidsgetrouw te beschrijven, waren de Grieken nog altijd superieur aan de Barbaren. Ook zaken als mythen en orakels, het ingrijpen van de Griekse goden en de verhalen van mythische figuren speelden een grote rol. Hetzelfde geldt voor thema’s als geluk en het lot. Dit was gevestigd in het Griekse leven en in dus ook in Herodotus’ werk.
Herodotus’ opvolger was de Atheense geschiedschrijver Thucydides (ca. 460 – 400 v.Chr.). Hij schreef over de Peloponnesische Oorlog (431 – 404 v.Chr.) tussen Athene en Sparta, waaraan hij als Atheense commandant zelf deelnam. Thucydides was een groot bewonderaar van Herodotus’ werk, maar in tegenstelling tot zijn voorganger negeerde Thucydides in zijn geschiedschrijving het goddelijk ingrijpen en herleidde hij zijn geschiedverhaal puur tot menselijke daden.
[1] Herodotus refereert vaak naar het eiland Samos, waar hij meer dan gemiddelde kennis over heeft. Waarschijnlijk heeft hij hier enige tijd gewoond alvorens hij zijn vele reizen maakte.
[2] Herodotus, The Histories, vertaald door Aubrey De Sélincourt (Harmondsworth, Middlesex: Penguin Books, 1954).
